Những kỹ năng cơ bản để ứng phó trước các sự cố lộ lọt dữ liệu

Trong 6 tháng đầu năm 2025, Việt Nam nằm trong top 10 quốc gia bị tấn công mạng nhiều nhất trên thế giới, với 155 triệu bản ghi dữ liệu bị rò rỉ và 4,5 triệu tài khoản bị lộ lọt. Những con số này minh họa một mối quan hệ nhân quả rõ ràng: sự gia tăng các vụ lộ lọt dữ liệu là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến thiệt hại kinh tế khổng lồ. Dữ liệu cá nhân bị rò rỉ đóng vai trò là "nguyên liệu" chính, giúp tội phạm mạng thực hiện các cuộc tấn công lừa đảo có tính cá nhân hóa và thuyết phục hơn, từ đó làm tăng tỷ lệ thành công của các vụ lừa đảo. Điều này khẳng định rằng việc bảo vệ dữ liệu cá nhân là một nhiệm vụ cấp bách, trước thực trạng đó, mỗi người dùng dù là cá nhân hay tổ chức cần trang bị cho mình kỹ năng ứng phó khi sự cố xảy ra.
 
Dấu hiệu cảnh báo một sự cố lộ lọt dữ liệu
 

• Tài khoản bị can thiệp bất thường: Người dùng đột nhiên bị khóa tài khoản, mất quyền truy cập, mật khẩu bị thay đổi mà không rõ nguyên nhân. Đồng thời xuất hiện hoạt động đăng nhập lạ từ vị trí bất thường hoặc thiết bị chưa từng sử dụng.
• Nhận được tin nhắn, cuộc gọi đe dọa hoặc tống tiền: Các cá nhân, tổ chức bị liên hệ với nội dung đe dọa công bố dữ liệu cá nhân, dữ liệu khách hàng hoặc yêu cầu chuộc lại thông tin đã bị đánh cắp.

 

• Thông tin cá nhân bị công khai: Dữ liệu nhạy cảm như số CCCD/CC, địa chỉ, số điện thoại, tài khoản ngân hàng,... bị đăng tải trên các diễn đàn, website hoặc chia sẻ trong các nhóm kín trên mạng xã hội, chợ đen dữ liệu.
• Phát hiện bất thường trong hệ thống giám sát: Các hệ thống bảo mật ghi nhận lưu lượng truy cập tăng đột ngột, có hành vi truy cập trái phép, hoạt động quét cổng hoặc dò quét dữ liệu. Một số tệp tin bị thay đổi, xóa hoặc bị mã hóa mà không rõ lý do.
• Tài liệu hoặc dữ liệu quan trọng bị mất hoặc bị sửa đổi: Các file công việc, cơ sở dữ liệu hoặc tài liệu mật không còn đúng nguyên trạng, biến mất hoặc bị thay đổi nội dung đáng ngờ.
• Xuất hiện phần mềm lạ hoặc mã độc: Phát hiện các tệp khả nghi, phần mềm chưa được cài đặt hợp lệ, hoặc công cụ mã hóa/giải mã bất thường chạy ngầm trong hệ thống.
• Email gửi đi từ tài khoản bị giả mạo hoặc bị kiểm soát: Có email lạ được gửi từ tài khoản nội bộ mà người dùng không thực hiện hoặc tài khoản bị dùng để phát tán mã độc/phishing.

Các bước ứng phó khi xảy ra sự cố

Trong bối cảnh không gian mạng ngày càng phức tạp, không một hệ thống nào có thể đảm bảo an toàn tuyệt đối. Khi sự cố lộ lọt dữ liệu xảy ra, phản ứng ban đầu sẽ định hình toàn bộ quá trình ứng phó và ảnh hưởng sâu rộng đến mức độ thiệt hại. Một kế hoạch ứng phó tốt không chỉ giúp kiểm soát sự cố một cách hiệu quả mà còn góp phần bảo vệ uy tín, pháp lý và lòng tin từ phía khách hàng, đối tác và cộng đồng.

• Bước đầu tiên và quan trọng nhất trong bất kỳ tình huống khẩn cấp nào là giữ được sự bình tĩnh. Hành vi hoảng loạn thường khiến người xử lý đưa ra quyết định sai lầm, chẳng hạn như xóa nhầm dữ liệu, cố gắng che giấu vụ việc hoặc công bố thông tin khi chưa đầy đủ dữ kiện. Thay vào đó, điều cần làm ngay là đánh giá nhanh tình hình: sự cố xảy ra ở đâu, dữ liệu nào bị ảnh hưởng, phạm vi ảnh hưởng là cá nhân hay diện rộng và có hay không sự tham gia của bên thứ ba trong việc truy cập trái phép vào dữ liệu.
• Khi đã hình dung được mức độ nghiêm trọng, việc tiếp theo là phong tỏa kịp thời các điểm có nguy cơ tiếp tục bị khai thác. Với người dùng cá nhân, điều này bao gồm thay đổi mật khẩu các tài khoản liên quan, đăng xuất khỏi các phiên làm việc đang mở trên các thiết bị không rõ nguồn gốc và bật xác thực hai yếu tố nếu chưa thiết lập từ trước. Trường hợp dữ liệu bị lộ có liên quan đến tài khoản ngân hàng hoặc phương tiện thanh toán trực tuyến, người dùng cần ngay lập tức liên hệ với ngân hàng để yêu cầu khóa tài khoản tạm thời hoặc cấp lại thông tin giao dịch mới.
• Đối với tổ chức, hành động khẩn cấp cần được triển khai là cô lập các hệ thống bị nghi ngờ xâm nhập. Việc tạm ngắt kết nối Internet, đóng băng các tài khoản có hoạt động bất thường hoặc cách ly các máy chủ nghi ngờ bị tấn công là bước thiết yếu để ngăn chặn dữ liệu tiếp tục rò rỉ trong khi quá trình điều tra đang diễn ra. Đội ngũ kỹ thuật cần được triển khai ngay lập tức để bắt đầu phân tích và xác định các hành vi đáng ngờ, tìm điểm khởi phát của sự cố - có thể là từ một email chứa mã độc, một lỗ hổng chưa vá hoặc lỗi thao tác từ người dùng nội bộ.
• Sau khi phong tỏa ban đầu đã được thực hiện, bước tiếp theo là thực hiện thông báo và phối hợp xử lý với các bên liên quan. Đối với cá nhân, điều này có thể là liên hệ với các nhà cung cấp dịch vụ, ngân hàng hoặc cơ quan chức năng để nhận được hỗ trợ phù hợp, đồng thời tránh bị hiểu lầm là nguồn gây ra sự cố. Với tổ chức, việc minh bạch thông tin là tối quan trọng. Cần đưa ra thông báo rõ ràng, chính xác và kịp thời tới khách hàng, đối tác hoặc người có liên quan, trong đó nêu rõ loại dữ liệu bị ảnh hưởng, nguy cơ đối với người dùng và các bước khắc phục đã, đang và sẽ thực hiện.
• Khi tình hình đã ổn định, việc phục hồi hệ thống và khắc phục hậu quả trở thành ưu tiên hàng đầu. Người dùng cần kiểm tra lại toàn bộ các tài khoản, tránh sử dụng lại mật khẩu cho nhiều dịch vụ, xoá các ứng dụng không rõ nguồn gốc và cài đặt phần mềm diệt virus chính hãng để quét toàn bộ thiết bị. Đồng thời, việc cập nhật hệ điều hành và phần mềm lên phiên bản mới nhất cũng sẽ giúp vá các lỗ hổng bảo mật tồn tại từ trước.
•  
• Với tổ chức, phục hồi không chỉ dừng lại ở việc khôi phục dữ liệu từ bản sao lưu. Đây còn là thời điểm để rà soát toàn diện hạ tầng bảo mật. Các bản vá phần mềm cần được áp dụng ngay lập tức, chính sách phân quyền người dùng phải được kiểm tra và điều chỉnh, đồng thời hệ thống giám sát an ninh mạng cần được nâng cấp để phát hiện sớm các hành vi bất thường trong tương lai. Trong nhiều trường hợp, việc thuê chuyên gia an toàn thông tin độc lập để đánh giá hệ thống sau sự cố là cần thiết nhằm có cái nhìn khách quan và toàn diện hơn.
• Cuối cùng, không thể bỏ qua bước rút kinh nghiệm và cải thiện quy trình nội bộ. Mỗi sự cố cần được ghi chép lại chi tiết: thời điểm phát hiện, các bước đã thực hiện, thời gian phản ứng, bài học rút ra. Những thông tin này sẽ rất quý giá trong việc xây dựng hoặc cập nhật kịch bản ứng phó sự cố nếu xảy ra những trường hợp tấn công tương tự trong tương lai. Việc đào tạo lại nhân sự, tổ chức diễn tập định kỳ và nâng cao nhận thức an toàn thông tin cũng là những bước cần thiết để tăng cường khả năng phòng thủ một cách hiệu quả và bền vững.

 Tình hình lộ lọt thông tin cá nhân tại Việt Nam đang ở mức báo động, gây ra những thiệt hại kinh tế và xã hội to lớn. Vấn đề này không chỉ bắt nguồn từ sự tinh vi của các cuộc tấn công mạng mà còn từ sự thiếu hụt kiến thức và sự chủ quan của người dùng. Vì thế kỹ năng ứng phó trước các sự cố lộ lọt dữ liệu không còn là một năng lực dành riêng cho giới chuyên gia công nghệ mà đã trở thành một phần tất yếu trong kỹ năng sống của người hiện đại. Khi rủi ro về an toàn thông tin ngày càng phổ biến và tinh vi, phản ứng kịp thời và đúng cách không chỉ giúp giảm thiểu thiệt hại mà còn bảo vệ được danh dự, tài sản và sự tin tưởng mà chúng ta đã dày công xây dựng. Việc xây dựng năng lực bảo mật cá nhân hay tổ chức đòi hỏi sự kiên nhẫn, đầu tư và không ngừng cập nhật kiến thức. Nhưng quan trọng hơn cả, nó đòi hỏi một thái độ chủ động, không thờ ơ trước rủi ro. Bởi vì trong thế giới số, sự bất cẩn chỉ cần xảy ra một lần nhưng hậu quả có thể kéo dài mãi mãi.